Inleiding tot de theorie
"De sensatie van een foto komt voort uit een opwelling van het geheugen. Dit is duidelijk wanneer het een foto is van iets dat we ooit hebben gekend. Dat huis waar we woonden. Moeder toen we jong waren. Maar anders bekeken, kenden we ooit alles wat we op elke foto zien. Dat is gras dat groeit. Dakpannen worden op deze manier nat, nietwaar? Hier zie je een van de zeven manieren waarop bazen lachen. Dit is de schouder van een vrouw, niet van een man. Dit is precies zoals sneeuw smelt.
Herinneren is een vreemde eigenschap. Hoe scherper en geïsoleerder de stimulus is die door het geheugen wordt ontvangen, hoe meer het zich herinnert. Hoe begrijpelijker de stimulus is, hoe minder het wordt herinnerd. Dit is misschien de reden waarom zwart-wit fotografie paradoxaal genoeg sprekender is dan kleurenfotografie. Het stimuleert een snellere stroom van herinneringen, juist omdat er minder wordt gegeven en meer is weggelaten... (Peter Berger, 1992:192-193- Vertaald uit het Engels door SG).
Berger laat zien hoe onze herinneringen in onze gedachten opduiken bij het bekijken van foto's, waardoor bepaalde gebeurtenissen en alledaagse ervaringen worden opgeroepen die we in het heden herbeleven (soms zelfs nasepelen) en gebruiken om gebeurtenissen te reconstrueren. Dit verhaal in het heden gebaseerd op herinneringen komt misschien niet overeen met de ervaren werkelijkheid in het verleden. Het wordt echter waar en echt in het heden, alsof we het voorbije moment opnieuw beleven, hier en nu, maar dan anders, want veranderd door de verstreken tijd en de situatie in de huidige werkelijkheid.
Op basis van deze specifieke evocatieve kwaliteiten onderbouwt Douglas Harper (2002) het nut van foto's bij kwalitatief onderzoek en open of narratieve interviews. In feite worden foto's gebruikt als een elicitatiemethodologiein sociaal-wetenschappelijk onderzoek, waarbij in het gesprek door het inzetten van beeldmateriaal en creatieve middelen, het verhaal wordt ontlokt. In plaats van alleen een SQUIN te gebruiken, een Starting Question Inducing Narrative, ontwikkelt Harper een startvraag op basis van foto's, waarbij mensen worden uitgenodigd om een gesprek aan te gaan over onderwerpen die voor henzelf belangrijk zijn. De beelden roepen associaties op en maken dat naast de ratio ook het gevoel in het gesprek wordt aangesproken. Uiteindelijk maken deze beelden deel uit van een nieuwe interviewmethode die ook kan worden gebruikt als hulpmiddel voor evaluatie in praktijksituaties en het vormgeven van narratieve verantwoording.
"Foto-elicitatie is gebaseerd op het idee dat foto's kunnen worden toegevoegd aan een (onderzoeks)interview... Beelden roepen diepere elementen van het menselijk bewustzijn op dan woorden. Een gesprek op basis van woorden alleen vraagt minder actieve hersencapaciteit dan een gesprek waarin de hersenen beeldmateriaal verwerken (Harper, 2002).
Deze inzichten zijn fundamentele elementen om gesprekken over gebeurtenissen uit het verleden op gang te brengen. Foto's triggeren herinneringen, zetten mensen aan om een verhaal over hun ervaringen te vertellen en met anderen te delen. Dit brengt ons bij waarom het belangrijk is om foto's en visuele elementen in het algemeen te gebruiken om narratieve verantwoording te ontwikkelen binnen gemeenschappen en organisaties. Als we willen laten zien waarom een project een succes is geweest en waarom het de moeite waard is om door te gaan, kunnen beelden ondersteunend zijn om ervaringen, de verhalen van mensen, de sfeer van evenementen vast te leggen. Foto's laten namelijk zien wat mensen belangrijk vinden. Wat mensen als belangrijk hebben geregistreerd kan niet eenvoudig worden uitgedrukt in woorden of getallen. Foto's helpen te herinneren, vast te leggen en ook om te visualiseren en te ondersteunen bij het weergeven van een meer gedetailleerd verhaal in woorden of beelden. Een verhaal dat uit het hart komt en dichter bij de gevoelens van mensen staat op het moment van de gebeurtenis. Zo tonen verhalen van doorleefde ervaringen een menselijk verslag van activiteiten en de waarden die belangrijk zijn voor mensen.
Dit komt overeen met wat Loizos (2000: 98) benadrukt door te stellen dat de foto bijzondere kwaliteiten heeft die herinneringen en ervaringsverhalen naar boven halen: "Beelden resoneren met ondergedompelde herinneringen, en kunnen helpen om geïnterviewden te focussen, hun herinneringen vrij te maken, en een stukje 'shared business' te creëren waarin de onderzoeker en de geïnterviewde samen kunnen praten, misschien op een meer ontspannen manier dan zonder een dergelijke stimulans." (Vertaald uit het Engels door SG)
Foto's kunnen door herinneringen te triggeren op een subtiele en onzichtbare manier een band creëren tussen mensen. Het delen van die herinneringen schept een band, een gevoel van begrip en vertrouwen. Focussen op beelden en herinneringen en hun betekenis is interessant materiaal voor professionals, uitwisselen over de waarden van hun acties en de verantwoording ervan. Met Allett (2012) benadrukken we dat [ foto's] "het geheugen helpen en omdat het respondenten in staat stelt aspecten van hun leven te 'tonen' in plaats van te 'vertellen'" (Allett, 2012).
Door mensen te vragen om foto's te maken over een onderwerp dat voor hen belangrijk is, krijgen ze een stem. Ze kunnen hun mening letterlijk delen, in plaats van woorden te gebruiken en te reageren op vragen van anderen. Deze verschillende voorstellingen en meningen geven weer waarom een project de moeite waard is omdat het nieuwe inzichten geeft, of het nu gaat om onderzoekers, beleidsmakers, projectleiders of organisaties en ook aan de mensen die de projecten financieren via subsidies.